ΤΟ «ΠΡΟΒΛΗΜΑ» ΩΣ ΑΝΑΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΜΙΑΣ ΙΔΕΟΛΟΓΙΑΣ

This is a man.
This is a pan.
A man.
A pan.
A man and a pan.
...
(Quayson, 2003, p. xiii)

Η συγκεκριμένη εισαγωγή του Νιγηριανού σχολικού εγχειριδίου πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης της δεκαετίας του 1960, λέγεται ότι προκάλεσε έντονο προβληματισμό στους μικρούς Νιγηριανούς μαθητές, αφού ως γνωστό στην Αφρικανική κουλτούρα το μαγείρεμα ήταν μια διαδικασία που αφορούσε παραδοσιακά κυρίως τις γυναίκες. Η ερμηνεία αυτής της φαινομενικής αντίφασης, σύμφωνα με τον Quayson, έγκειται στο ότι στην πραγματικότητα η αναπαράσταση αυτή αντικατόπτριζε τις συνήθειες των αποικιοκρατών, οι οποίοι συνήθιζαν να έχουν στα σπίτια τους νεαρά αγόρια ως υπηρέτες και ως μάγειρες. Ως εκ τούτου, η αναφορά στον άντρα και το τηγάνι, ήταν μια προσπάθεια ουδετεροποίησης στο μυαλό των μαθητών, της συγκεκριμένης συνήθειας της αποικιοκρατικής εξουσίας. 
 

Σύμφωνα με τα πιο πάνω, είναι φανερό ότι οι οποιεσδήποτε αναπαραστάσεις, στην προκειμένη περίπτωση  αυτές που χρησιμοποιούνται στα σχολικά εγχειρίδια, είναι – μακράν από ουδέτερες – ιδεολογικά χρωματισμένες. Και όχι μόνο. Ο χρωματισμός αυτός φαίνεται ότι – μακράν από τυχαίος- αποσκοπεί στα συμφέροντα αυτού που εξουσιάζει. Ως εκ τούτου, ο αγώνας για τη δημιουργία ενός εκπαιδευτικού περιβάλλοντος που να χαρακτηρίζεται ως απελευθερωτική διαδικασία (κατά τον Freire), φαίνεται να προκαταλαμβάνεται από το είδος των αναπαραστάσεων που χρησιμοποιούνται στα σχολικά εγχειρίδια, και κατ’ επέκταση, από τη φύση των Αναλυτικών Προγραμμάτων που αυτά εκπροσωπούν.

Βέβαια διαπιστώνω ότι τέτοιου είδους «κρυμμένα μηνύματα» δεν υπάρχουν μόνο στα σχολικά εγχειρίδια, αλλά χρησιμοποιούνται και αλλού, τόσο στον γραπτό, όσο και στον προφορικό λόγο, π.χ. κατά την αλληλεπίδρασή μας με τους/τις μαθήτριές μας, ως εκπαιδευτικοί, όσο και σε άλλες καθημερινές μας αλληλεπιδράσεις. Τα παραδείγματα είναι αναρίθμητα και προσωπικά με ενοχλούν πάαααρα πολύ:

• Στο τελευταίο μας μάθημα, είδαμε στο έντυπο παραπομπής μαθητή/τριας στην Επαρχιακή Επιτροπή να ζητείται περιγραφή του «προβλήματος» για το οποίο γίνεται η παραπομπή. Όμως η χρήση αυτής της λέξης διαιωνίζει προκαταλήψεις και συντηρεί το ατομικό και το ιατρικό μοντέλο της αναπηρίας, αφού θεωρεί ότι το «πρόβλημα» είναι μέρος της παθολογίας του ίδιου του ατόμου, το οποίο χρειάζεται «ειδικούς» για να «θεραπευτεί». Είναι πραγματικά πολύ προκλητικό, τη στιγμή μάλιστα που υπάρχουν τόσες άλλες λέξεις που θα μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν: «χαρακτηριστικά» για τα οποία παραπέμπεται το παιδί ή «δυσκολίες» για τις οποίες παραπέμπεται. Η οποιαδήποτε σωματική ή ψυχική βλάβη βεβαίως και πρέπει να λαμβάνεται υπόψη, αλλά πρωτίστως το πραγματικό ΠΡΟΒΛΗΜΑ το έχει η κοινωνία, για τον τρόπο που συμπεριφέρεται σε αυτά τα άτομα και καταπατεί τα ανθρώπινα τους δικαιώματα και την αξιοπρέπειά τους.
 
• Κομμάτι εκπαιδευτικού υλικού από τη Φυσική το οποίο διάβαζα πρόσφατα αναφέρει: «ο κύριος …. έχει σοβαρά προβλήματα ακοής και δεν μπορεί να ακούσει το κουδούνι της εισόδου…. Για να αντιμετωπίσει αυτό το πρόβλημα σκέφτηκε να ...», συνοδευόμενο από μια φωτογραφία ενός ατόμου που έχει το χέρι πάνω στο αυτί (σαν κώνο), με συγχυσμένη έκφραση, να προσπαθεί να ακούσει κάτι.
  
  
  
  Θα μπορούσε κάλλιστα το απόσπασμα να αναφέρεται στον «κύριο… ο οποίος έχει απώλεια ακοής/ είναι κωφός, και για να αντιμετωπίσει τις δυσκολίες που προκύπτουν όταν κτυπά το κουδούνι της εισόδου, σκέφτηκε να…». Όσο για τη φωτογραφία, αυτή μπορεί να εστιάζει στην τεχνολογική λύση που ανέπτυξε ο κύριος αυτός για να επικοινωνεί με τα άτομα που κτυπούν το κουδούνι του σπιτιού του, και όχι στη σωματική του βλάβη!
 







 

 
Σχεδόν σε όλα τα σχολικά εγχειρίδια Φυσικής που μελετώ, στις εικόνες προσδίδονται πολύ ενεργοί ρόλοι στα αγόρια (κάνουν πειράματα, σπορ, ασχολούνται με την τεχνολογία), και παθητικοί ρόλοι για τα κορίτσια (σιδερώνουν, βρίσκονται στο σπίτι και κοιτάζουν έξω από το παράθυρο κ.λπ).

 

  

Και ναι, θα αφήσω ασχολίαστο το κλισέ στο μάθημα των Πρώτων Βοηθειών, όπου αναπαρίσταται σχεδόν πάντα ένας άντρας να δίνει το φιλί της ζωής σε μια γυναίκα. Ποτέ το ανάποδο ή μεταξύ ατόμων του ίδιου φύλου.

 

 

Και στο κεφάλαιο της Φυσικής για τα μονωτικά υλικά (μονωτικά ρούχα), πάντα αναπαρίστανται γυναίκες που κρυώνουν και φορούν ζακέτες, παλτό κ.λπ, γιατί -προφανώς- οι άντρες δεν κρυώνουν ποτέ! Και ακόμα, σε σπάνιες περιπτώσεις όπου προσδίδονται ενεργοί ρόλοι στα κορίτσια, αναπαρίστανται συχνά με ολόσωμες φόρμες μηχανικού, να εκτελούν κάποιο πείραμα...

 

Πιστεύω όμως ότι υπάρχουν τρόποι για να προωθηθούν πιο σωστές στάσεις. Για παράδειγμα, κατά την ανάπτυξη εκπαιδευτικού υλικού (σε μικρή ή μεγάλη κλίμακα), οφείλει να λαμβάνεται υπόψη ο σεβασμός στη διαφορετικότητα. Συνάμα, να σχολιάζονται κριτικά τέτοιου είδους αναπαραστάσεις (ή η απουσία τους) από τους εκπαιδευτικούς, κατά τις συζητήσεις τους με τα παιδιά. Κατά τη γνώμη μου, είναι ιδιαίτερα χρήσιμο να προσέχουμε και τον προφορικό μας λόγο στις αλληλεπιδράσεις μας με τους/τις μαθητές/τριες, με συναδέρφους ή με άλλα άτομα στην καθημερινή μας ζωή. Εγώ ομολογώ ότι κάνω συχνά λάθη, αλλά προσπαθώ σταδιακά να βελτιώνομαι. Εξάλλου τις αξίες της Ενιαίας Εκπαίδευσης οφείλουμε να τις χρησιμοποιούμε ως στάσεις ζωής, στον αγώνα για μια Ενιαία κοινωνία. Μόνο έτσι αναγεννιούνται αυτές οι αξίες.

Ο Βρετανικός Οργανισμός SCOPE έχει δημοσιεύσει στο διαδίκτυο πολλές φορές οπτικές αναπαραστάσεις που αφορούν το σεβασμό στη διαφορετικότητα, ιδιαίτερα μέσα από την καμπάνια του “Time to get equal”. Οι αναπαραστάσεις αυτές κάνουν ιδιαίτερη αίσθηση, και συνάμα αναδεικνύουν έμμεσα ότι η χρήση της Τεχνολογίας μπορεί να χρησιμοποιηθεί για το στόχο αυτό. Δέστε μερικά παραδείγματα:

 

 

Προσέξτε τη δύναμη που έχουν οι αναπαραστάσεις! Στην πρώτη εικόνα, για παράδειγμα, όπου τα άτομα έχουν μια στρογγυλή τρύπα στο πρόσωπο, η σκιά αυτών των προσώπων στον μπλε τοίχο κάνει τις τρύπες να μην φαίνονται στρογγυλές αλλά πεπλατυσμένες, δημιουργώντας την εντύπωση ότι το άτομο «φωνάζει». Ίσως με αυτό τον έμμεσο τρόπο δηλώνεται η δυσφορία των ατόμων με αναπηρία για το γεγονός ότι πολλές φορές δεν τους συμπεριφέρονται ισότιμα!

Τελικά οι οποιεσδήποτε αναπαραστάσεις, π.χ. στον προφορικό λόγο, στο γραπτό λόγο κ.λπ.,  μπορεί συχνά να χρησιμοποιούνται από κάποιους με απαράδεκτο, προκλητικό και ενοχλητικό τρόπο, αλλά πιστεύω ότι μπορούμε και οφείλουμε ταυτόχρονα να τις χρησιμοποιούμε σωστά για να εξουδετερώνουμε  τις διακρίσεις και να προωθούμε το σεβασμό στη διαφορετικότητα. Ίσως η γνωστή ρήση «η γλώσσα σπάζει κόκκαλα», μπορεί ίσως να χρησιμοποιηθεί με μια θετική έννοια, δηλαδή ως καταλύτης στην προσπάθειά μας να διοχετεύσουμε κάποιες αξίες και ιδεολογίες της Ενιαίας Εκπαίδευσης. Επιπρόσθετα, η χρήση της Τεχνολογίας (π.χ. βλ. social media) μπορεί να φανεί ιδιαίτερα χρήσιμη για την επιτάχυνση του ρυθμού διάχυσης αυτών των μηνυμάτων. Μάλιστα αυτό ίσως μπορέσει να με πείσει τελικά να γίνω fun of the social media, έναν τομέα στον οποίο ομολογώ ότι συνεχίζω να παρουσιάζω ιδιαίτερη αδράνεια ως προς τη χρήση του…

 

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Quayson, A. (2003) Calibrations: Reading for the Social. Minneapolis: University of Minnesota Press.